امام سجاد (علیه السلام) و نماز

اینک گوشه ای از عبادت ها و حال آن جناب را متذکّر می شویم هر گاه حضرت قصد انجام نماز می نمودند: به مکان خشنی می رفت، خود را از مردم پنهان می نمودند، مشغول نماز می شد، و زیاد گریه می کرد.

یک روز در هوای بسیار گرم بدنبال چنین جایگاهی بود، که یکی از غلامان متوجّه آن جناب شد، دید حضرت پیشانی را بر سنگ سختی نهاده، و گریه می کند، ساعتها طول کشید تا آن که حضرت سر از سجده برداشت از بس گریه کرده بود، چنین می نمود، که سر و صورت را در آب فرو برده است[1].

اقامه نماز امام سجاد از منظر  امام صادق علیهما السلام
امام صادق ـ علیه السّلام ـ از زبان پدرش نقل می کند که علی بن الحسین ـ علیه السّلام ـ هر گاه به نماز می ایستاد:«کأنّه ساق شجرة لایتحرّک منه شیء الاّ ما حرکت الرّیح منه[2].»،

یعنی: گویا تنه درختی است، هیچ حرکتی در وی مشاهده نمی شد، جز آن مقدار که باد به حرکت در می آورد،

و چون به قرائت:«مالک یوم الدین» می رسید، آنقدر آن را تکرار می کرد، که نزدیک بود قالب تهی کند، شبها را پس از مختصری خواب در حدّی که بدن مبارکش از تعب نیاساید، به عبادت می گذراند، و روزها را غرق نور، در عبادت به معنی وسیع کلمه می کرد.

تمام ماه رمضانش از پس آن همه نماز به دعا و تسبیح و استغفار می گذشت، و برای خود کیسه ای چرمی داشت، که تربت عالی و پاک حضرت سیّدالشّهداء را در آن ریخته بود، و به گاه سجده بر آن تربت پرقیمت سجده می کرد[3].

نماز خواندن امام سجاد از منظر  امام باقر علیهما السلام
در کتاب خصال شیخ صدوق آمده است که امام پنجم ـ علیه السّلام ـ می فرمایند: پدرم حضرت زین العابدین ـ علیه السّلام ـ نظیر حضرت علی ـ علیه السّلام ـ روزی هزار رکعت نماز به جای می آورد،

پدرم دارای پانصد درخت خرما بود، آن بزرگوار پای هر درختی دو رکعت نماز به جای می آورد، موقعی که مشغول نماز می شد، رنگ مبارکش تغییر می کرد، و...، و اعضای مبارکش از خوف خدا می لرزید و نیز ایشان فرمودند:

بر پدرم وارد شدم، در حالی که آنقدر امام سجّاد ـ علیه السّلام ـ عبادت کرده بود، که کسی به پای او نمی رسید، و از کثرت شب زنده داری رنگش زرد شده و از شدت گریه دو چشمش سوخته و از سجده های طولانی پیشانی حضرتش مجروح (شده بود).

و بینی اش پاره و از بسیاری قیام در نماز، دو ساق پایش ورم کرده بود، من وقتی این صحنه را دیدم به گریه افتادم، در حالی که پدرم، در فکر بود، پس به من فرمود: کتابی که عبادت های علی ـ علیه السّلام ـ در آن نوشته شد برای من بیاور.

وقتی آن کتاب را آوردم، و امام ـ علیه السّلام ـ کمی از آن را خواند، کتاب را کناری گذاشت و ضجّه ای زد و فرمود: چه کسی قادر است که در عبادت به علی ـ علیه السّلام ـ برسد[4].

اقامه نماز امام سجاد (ع) از منظر ابوحمزه ثمالی
ابوحمزه ثمالی می گوید: دیدم، حضرت زین العابدین وارد مسجد کوفه شد، و در کنار ستون هفتم کفش مبارک از پای بیرون آورد، و آماده نماز شد.

دستهای مبارک خود را تا محاذی گوش بالا برد، و تکبیری گفت، که جمیع موهای بدن من از ترس شنیدن و عظمت آن تکبیر بر بدنم راست شد! و چون شروع به نماز کرد، لهجه ای پاکیزه تر و دلرباتر از او ندیدم[5].

اقامه نماز امام سجاد (ع) از منظر طاووس یمانی
طاووس یمانی می گوید: شبی وارد حجر اسماعیل شدم، دیدم حضرت زین العابدین در سجده است و کلامی را تکرار می کند، گوش کردم، دیدم می فرمایند:«الهی عبیدک بفنائک، مسکینک بفنائک، فقیرک فنائک»،

فناء در لغت به معنای فضای در خانه است. یعنی بنده تو و مسکین تو و محتاج تو بر درگاه تو منتظر رحمت تو است و چشم عفو و احسان از تو دارد.

طاووس می گوید آن جملات را حفظ کردم، و پس از آن هر گونه بلا و المی مرا گرفت، در سجده نمازم آن جملات نورانی را گفتم، برایم خلاصی و فرج پیش آمد[6]!

حالت امام سجّاد علیه السّلام هنگام وضو
درباره امام سجّاد ـ علیه السّلام ـ روایت شده که هرگاه وضو می گرفت، رنگ چهره اش زرد می شد، یکی از اطرافیان به حضرت ـ علیه السّلام ـ گفت: چرا در هنگام وضو این حالت به شما دست می دهد، حضرت ـ علیه السّلام ـ فرمودند: آیا می دانید که در مقابل چه کسی می خواهم بایستم[7].

«عن ابی حمزة الثمالی قال: رأیت علی بن الحسین ـ علیه السّلام ـ یصلّی، فسقط رداؤه عن منکبه، قال: فلم یسوّه حتّی فرغ من صلاته، قال: فسألته عن ذالک، فقال: ویحک اتدری بین یدی من کنت، انّ العبد لا یقبل منه صلاة الّا من اقبل منها، فقلت جعلت فداک هلکنا، فقال ـ علیه السّلام ـ کلاّ، انّ متمّم ذلک للمؤمنین بالنّوافل[8].»

امام سجّاد علیه السّلام
ابوحمزه ثمالی می گوید: که روزی در حال نماز رداء از شانه آن حضرت ـ علیه السّلام ـ افتاد، حضرت تا فراغت از نماز آن را به شانه نیفکند، از علّت این امر سؤال شد، حضرت فرمودند:

وای بر تو، آیا می دانی که در مقابل چه کسی ایستاده ام، به درستی که نماز بنده جز به همان مقدار که با توجه و حضور قلب و اقبال به خدا باشد از او پذیرفته نمی شود، راوی می گوید:

گفتم فدایت شوم، پس هلاک شدیم ما، فرمودند: نه، خداوند این نمازهای ناقص را با نوافل و نمازهای مستحبّی کامل می سازد.

تکرار آیات و مشاهدات  امام سجّاد علیه السّلام
روایت شده که روزی در حال نماز حالت غشوه به آن حضرت ـ علیه السّلام ـ دست داد چون به هوش آمد، از این حالت سؤال شد، حضرت ـ علیه السّلام ـ فرمودند:

پیوسته آیه ای از قرآن بر قلبم می گذرانیدم، تا آن گاه که آن آیه را از گوینده اش شنیدم، در این هنگام بود که جسمم توانایی مشاهده قدرت او را نداشت[9].

«عن ابی یعفور، قال مولانا الصّادق ـ علیه السّلام ـ کان علیّ بن الحسین ـ علیه السّلام ـ اذا حضرت الصّلاة اقشعرّ جلده و اصفرّ لونه و ارتعد کالسّعفة[10].

: ابی یعفور، از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل می کند،که حضرت ـ علیه السّلام ـ فرمودند: علیّ بن الحسین ـ علیه السّلام ـ هر گاه برای نماز بپا می خواست، پوستش می لرزید، و رنگش زرد می شد، و مثل شاخه درخت خرما به خود می پیچید.

هزار رکعت نماز امام سجّاد علیه السّلام
امام باقر ـ علیه السّلام ـ می فرماید: پدرم امام سجّاد ـ علیه السّلام ـ در شبانه روز، هزار رکعت نماز می خواندند[11].

پاسخ به شبهه هزار رکعت نماز
شبهه :در برخی از نقل ها صحبت از خواندن هزار رکعت نماز توسط امامان در طول یک شب بوده است .اگر هر یک رکعت فقط یک دقیقه طول بکشد چگونه می توان کل این هزار رکعت که بیش از 16 ساعت وفت می خواند خواند . در ضمن خواندن نماز به این سرعت آیا باعث رشد می شود یا خیر ؟

اگر امامان در تمام طول شب عبادت می کردند چگونه در طول روز به انجام کارها و مسئولیت های خود می رسیدند؟

پاسخ: روایات فراوانی وجود دارد که بر اساس آن، امام علی (ع) و دیگر امامان طی یک شبانه روز (24 ساعت) هزار رکعت نماز می خواندند.[12]

1. تقریبا تمام این روایات به شبانه روز یعنی 24 ساعت اشاره دارند، نه فقط شب؛ یعنی 12 ساعت و اگر در روایتی هم تنها شب ذکر شده باشد، بر اساس ادبیات عرب می توان آن را به شبانه روز تفسیر کرد.
 
ابتدا باید توجه داشته باشید که آنچه در تاریخ در مورد حضرت علی، امام سجاد و برخی دیگر از ائمه علیهم السلام نقل شده، فقط آن نیست که هر شب هزار رکعت نماز می‏خواندند ؛ بلکه این تعداد رکعت را در یک شبانه‌روز انجام می‌دادند نه یک شب[13].

2. در هیچ روایتی نیامده که ائمه در تمام عمرشان مقید به انجام چنین عبادتی بودند، بلکه در برخی از آنها تصریح شده که آن بزرگواران در پاره ای از زندگی خود هزار رکعت نماز در شبانه روز می خواندند.[14]

بنابر این می‌توان تصور کرد که ایشان در ضمن انجام کارهای دیگر، این نمازهای مستحبی را نیز می‌خوانده اند؛ همان گونه که این امر در مورد امام علی علیه السلام تصریح شده که آن حضرت در حین انجام کار در نخلستان، در زیر هر درخت خرما، از فرصت استفاده می‌کرده و دو رکعت نماز هم بجا می‌آورده است.[15]

3. می دانیم که در نمازهای مستحبی، خواندن حمد کفایت می کند و قرائت سوره لازم نیست. بر این اساس، یک نماز دو رکعتی را به خوبی می توان طی 70 ثانیه بجا آورد و در نتیجه در کمتر از ده ساعت می توان هزار رکعت را انجام داده .

و به همین دلیل، حتی انجام هزار رکعت در یک شب نیز محال نیست، گرچه همان گونه که اشاره شد، بیشتر روایات به انجام آن در یک شبانه روز دلالت دارند.

و از آنجا که خواندن نماز مستحبی در حال حرکت و انجام کارهای دیگر هم ممکن است و نیاز به رعایت قبله ندارد [16.]هیچ منافاتی بین انجام دیگر وظایف و خواندن این نمازها نیست .

اما اگر فرض را هم بر انجام همه هزار رکعت نماز در یک شب بگذاریم، باز این مطلب از نظر امکان عقلی، مشکلی ندارد و امری کاملا شدنی است .

زیرا می‏توان نماز مستحبی را بسیار ساده ،بدون خواندن سوره و قنوت به جا آورد و در پایان به یک سلام اکتفا نمود.

در این صورت خواندن دو رکعت، برای یک فرد عرب- که در تلفظ کلمات دچار مشکل نیست- کمتر از 1 دقیقه طول می ‏کشد.

در این صورت با احتساب چند ثانیه برای استراحت، بیش از 8 ساعت وقت برای خواندن 500 نماز دو رکعتی (هزار رکعت) لازم نیست و این امر در شب های طولانی امری کاملا معقول و شدنی است .

بنابراین اگر کاری برای ما میسور نبود، دلیل آن نیست که برای دیگران میسور نباشد ، مهم امکان آن است پس این امر نه غیر منطقی و نامعقول است و نه حتی با حساب شما کار به 16 ساعت می کشد ، بلکه تنها حدود 8 ساعت برای این امر کافی است .

امام سجّاد علیه السّلام قهرمان معنویت 
دوران امامت امام سجّاد (علیه السّلام) دوران خفقان و اختناق شدید حکّام ظالم اموی بود و امام (علیه السّلام) در این دوران، راه معنویت را برگزیدند؛

امام در قالب ادعیه (صحیفه، ابوحمزه و...) وبیاناتی هم چون «رساله ی حقوق» به طور مستقیم و غیر مستقیم، جامعه را به نماز (اعم از واجب و مستحب) تشویق نموده و آفات و موانع درک آن را بیان کرده اند.

دعاها و سخنان امام سجّاد (علیه السّلام) تحت عناوین صحیفه ی کامله ی سجّادیه، رساله ی حقوق و صحیفه ی سجّادیه ی جامعه جمع آوری شده است

وجود مقدس امام زین العابدین (علیه السلام) قهرمان معنویت است؛ نمازهای ایشان واقعاً نیایش و پرواز روح به سوی خدا بود.[17]

جایگاه و اهمیت نماز، محافظت بر نماز، واجبات و تعقیبات 
با توجه به سخنان و ادعیه ی گهربار امام سجّاد (علیه السّلام) در رابطه با نماز به بررسی جایگاه و اهمیت نماز، محافظت بر نماز، واجبات و تعقیبات آن می پردازیم.

1-محافظت بر نماز:
 امام سجّاد (علیه السّلام) به عنوان ولیّ خداوند متعال و مفسّر حقیقی قرآن کریم، با توجه به اهمیّت مسئله ی محافظت بر نماز، حفظ نماز[18] و ارکان آن را از خداوند می طلبند. [19]

2-جایگاه و اهمیت نماز: 
همچنین در دعای صد و پانزدهم صحیفه ی سجّادیه ی جامعه به هنگام فرا رسیدن ماه رمضان، می فرمایند: «اللُّهمَ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِهِ...وَ اَنزِلنا فیها مَنزِلَةَ المُصیبین لِمنازِلِها...»:

«خداوندا بر محمد و آلش درود فرست... و ما را قرار ده در آن ها (نماز های پنج گانه) در جایگاه کسانی که دست یافته باشند به جایگاه آن...»[20]

3-وجوب و واجبات نماز:
از طرفی حضرت سجّاد (علیه السّلام) در رابطه با وجوب نماز در قرآن کریم می فرمایند: «... فی کتابٍ مُهیمنٍ عَلی کلِّ کتابٍ جامِعٍ لکُلِّ رشدٍ و صوابٍ فیه نَبَأُ القُرُونِ و تَفصیلُ الشُؤُونِ و فَرضُ الصَّلاة و الصِّیامِ...»[21]

«در کتابی که بر هر کتابی برتر است، گرآورنده ی هر رشد و صواب است که در آن است خبر زمان های گذشته و شرح امور و وجوب نماز و روزه...»در رابطه با واجبات نماز، نیت [22] اوقات و ارکان از جمله رکوع و سجود، طهارت[23] و قرائت را بیان می کنند.[24]

4) تعقیبات نماز:
امامان معصوم (علیهم السلام) به ویژه امام سجّاد (علیه السّلام) به این عمل حسنه، بسیار پای بند بودند و تعقیبات نمازهایشان، بسیار غنی و پر محتوا می باشد.

تعقیبات ایشان گاهی برای نمازی خاص مانند: نماز جمعه بود و گاهی برای تمامی نمازها عمومیت داشت؛ مانند: دعا برای پدر و مادر در تعقیب نمازها. محتوای تعقیبات، طلب یقین، بیان صفات پروردگار، توبه، درخواست رحمت الهی، توکّل و توسّل، خوف ورجا و... است.

حالت امام سجاد (ع) در نمار شب
«عن ابی یعفور، قال مولانا الصّادق (علیه‌السّلام) کان علیّ بن الحسین (علیه‌السّلام) اذا حضرت الصّلاة اقشعرّ جلده و اصفرّ لونه و ارتعد کالسّعفة. [25]

»، یعنی: ابی یعفور، از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند، که حضرت (علیه‌السّلام) فرمودند: علیّ بن الحسین (علیه‌السّلام) هر گاه برای نماز بپا می‌خواست، پوستش می‌لرزید، و رنگش زرد می‌شد، و مثل شاخه درخت خرما به خود می‌پیچید.

توصیه مهم امام سجاد (ع) درباره کیفیت نماز
امام سجّاد علیه‏ السلام: إذا صَلَّیتَ فَصَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ. [26].هرگاه نماز مى‏ گزارى، [چنان باش که گویى]نماز آخرین را به جاى مى‏ آورى.

نتیجه:
از مطلب فوق در مورد نماز از منظر امام سجاد در احادیث و رساله حقوق و صحیفه که در این مختصر گنجایش آنها وجود ندارد به نکات زیر اشاره می شود.

1.حالات امام سجاد (علیه‌السّلام) در نماز، حالاتی شبیه دیگر معصومین (علیهم‌السلام) از جمله تغییر رنگ چهره، لرزه بر اندام و... بوده هر کدام به نسبت موقعیت خودشان خصوصیاتی بارز داشتند.

2.ز جمله مسائل مهم در دعاهای امام و رساله حقوق و سخنان ایشان، اشاره به  نماز است؛

3.در مسئله ی محافظت بر نماز که ایشان از خداوند طلب می کنند، با توجّه به تفاسیر، منظور ایشان، حفظ کمیّت و شمار نمازها و ارکان آن ها می باشد.

4.نیّت، اوقات نمازها، ارکان آن به خصوص رکوع و سجده، طهارت و قرائت از واجبات مورد تأکید امام (علیه السّلام) در دعاها می باشد.

5.در تعقیبات نمازها، دعاهایی نسبتاً طولانی و با محتوای غنی وجود دارد؛ از جمله طلب یقین، تربیت الهی، خوف و رجا، توسّل، توکّل و...

6.ایشان در رساله ی حقوق به بیان حق نماز می پردازند و اوصاف نمازگزار حقیقی را ذکر می کنند. که در این مطلب مجالی برای بیان آنها وجود نداشت.
 

پی نوشت:

[1] . بخارالانوار/ ج84/ 261.
[2] . بحارالانوار/ ج84/ ص 248، فلاح السائل/ 161.
[3] . منتهی الآمال/ ج 2/ باب ششم/ فصل سوم/ 7.
[4] . طبق نقل کتاب: ارزش و اهمیّت نماز به زبان ساده/ 47 و 48.
[5] . منتهی الآمال/ ج 2/ باب ششم/ فصل سوم/ 8.
[6] . منتهی الآمال/ ج 2/ باب ششم/ فصل سو/ 8.
[7] . اسرار الصّلوة، ملکی تبریزی/ 119.
[8] . وسائل الشّیعه/ ج 4/ باب تأکّد استحباب الاقبال«بالقلب» علی الصّلاة و .../ حدیث 6/ 688.
[9] . اسرار الصّلوة، ملکی تبریزی/ 119.
[10] . فلاح السائل/ 101/ بحارالانوار/ ج 84/ 247.
[11] . وسائل/ ج 1/ 68.